گلبانگ دل

آرايه هاي ادبي

بخش چهارم

بديع آرايه هاي لفظي، آرايه هاي معنوي

درس 21

1) آرايه ي " اشتقاق " چيست ؟

هم ريشگي دو يا چند کلمه است که سبب مي شود واج هاي آن ها يکسان باشد و تکرار اين واج هاي همانند بر موسيقي دروني سخن مي افزايد .

خود آزمايي

- آرايه ي اشتقاق را در بيت هاي زير بيابيد و صامت هاي مشترک را تعيين کنيد ؟

لب ميالاي به شعري که ندارد شوري شاعري قدر تو داند که شعوري دارد

واژه هاي اشتقاق و صامت هاي مشترک ( ش، ع، ر)

(شهريار)

گل خندان که نخندد ، چه کند ؟ علم از مشک نبندد ، چه کند ؟

اشتقاق و حروف مشترک ( خ ، ن ، د )

(مولوي)

من که باشم در آن حرم که صبا پرده دار حريم حرمت اوست

اشتقاق کلمات حرم ، حريم ، حرمت و حروف مشترک (ح، ر، م )

(حافظ)

اي دليل دل گم گشته ، خدا را مددي که غريب ار نبرد ره ، به دلالت برود

دليل و دلالت : اشتقاق و حروف مشترک (د ، ل ، ل )

(حافظ)

صبا ، خاک وجود ما بدان عالي جناب انداز

بود کان شاه خوبان را نظر بر منظر اندازيم

اشتقاق و صامت هاي مشترک (ن ، ظ، ر)

(حافظ)

گر تيغ برکشد که محبان همي زنم اول کسي که لاف محبت زند ، منم

اشتقاق دو واژه و حروف مشترک ( م ، ح ، ب )

(سعدي)

همه بينند نه اين صنع که من مي بينم همه خوانند نه اين نقش که من مي خوانم

بينند مي بينيم : اشتقاق و حروف مشترک (ب، ي ، ن) / خوانند و مي خوانم : اشتقاق و حروف مشترک (خ، و، ا، ن )

(سعدي)

) آرايه "تکرار " چيست ؟

تکرار يک يا چند کلمه است در شعر به گونه اي که بتواند بر موسيقي دروني بيفزايد و تأثير سخن را بيشتر سازد .

2) تصدير چيست ؟

اگر واژه اي در آغاز و پايان بيتي تکرار شود ، آن را " تصدير " مي نامند .

خودآزمايي

- در اشعار زير ، آرايه ي تکرار يا تصدير را پيدا کنيد و واژه هاي تکراري را معين نماييد ؟

از در در آمدي و من از خودم به در شدم گويي کزين جهان به جهان دگر شدم

آرايه ي تکرار : در 3 مرتبه – جهان 2 مرتبه

(سعدي)

طيران مرغ ديدي تو زپاي بند شهوت به در آي تا ببيني طيران آدميت

تصدير : تکرار "طيران "در آغاز و پايان بيت .

(سعدي)

چه خوش صيد دلم کردي ، بنازم چشم مستت را

که کس آهوي وحشي را از اين خوش تر نمي گيرد

آرايه تصدير : تکرار " خوش " در آغاز و پايان بيت .

(حافظ)

بار بي اندازه دارم بر دل از سوداي عشقت

آخر اي بي رحم ، باري از دلي برگير ، باري

آرايه تکرار و تصدير در 3 مرتبه تکرار "باره " وجود دارد .

(سعدي)

گر برود جان ما در طلب وصل دوست

حيف نباشد که دوست ، دوست تر از جان ماست

آرايه ي تکرار در " دوست " 3 مرتبه و تصدير در واژه ي "جان"

(سعدي)

چون شمع نکورويي در رهگذر باد است طرف هنري پربند از شمع نکورويي

تصدير در تکرار "شمع نکورويي " در آغاز و پايان بيت

(حافظ)

گل ، آن جهاني است نگنجد در اين جهان در عالم خيال چه گنجد ، خيال گل

تصدير در تکرار "گل " و آرايه هاي تکرار در واژه هاي " جهان " و " خيال "

(مولوي)

هم نظري ، هم خبري ، هم قمران را قمري

هم شکر اندر شکر اندر شکر اندر شکري

تکرار در "قمر " 2 مرتبه ، "شکر " 4 مرتبه ، " اندر " 3 مرتبه ، " هم " 4 مرتبه .

(مولوي)

چه نماز باشد آن را که تو در خيال باشي توصنم نمي گذاري که مرا نماز باشد

آرايه تصدير دارد از تکرار واژه ي " نماز"

(سعدي)

خواب و خورت ز مرتبه خويش دور کرد

آن که رسي به خويش که بي خواب و خور شوي

تصدير در تکرار " خواب خور" و تکرار در واژه ي "خويش " 2 بار

(حافظ)

اي جانِ جانِ جانِ جان ، مانامديم از بهر نان

بره جه ، گدا رويي مکن در بزم سلطان ، ساقيا

تکرار " جان " ،4 مرتبه و مصوت کوتاه ِ 3 مرتبه

(مولوي)